11 december 2016, Met dialect op de koffie
MET DIALECT OP DE KOFFIE IN KARSTSFEER
Meer as 130 dialectleefhebbers kwammen zöndagmorgen 11 december 2016 naor het sfeervol versierde ‘Erve Kots’ in Leevelde umme te luusteren naor inleidingen ovver de kommende feestdagen. Veurzitter Diana Abbink las in eur welkomswoord veur oet de bundel van ‘De Hölter’, Verzamelde Gedichten van G. Odink (1916-1978) en wal het gedicht Lucas 2 : 12, waorin het karstverhaal treffend wordt verwoord. In het aerste deel van de morgen ging karkelijk metwarker Jan Leijenhorst oet Barchem in op het ontstaon van de karstvieringen in het verleden en in het tweede deel had veurganger Hans de Graaf pakkende verhalen ovver ‘good ni’js’. Naost een groot applaus en de gebroekelijke enveloppe mochten beide inleiders ok nog een jaor lang gratis lid worden van de Dialectkring Achterhook en Liemers.
Laezing van Pastor Jan Leijenhorst, Barchem.
Zundag aover een waeke viere wi’j de geboorte van Jezus van Nazareth. Dit lik misschien ’n onnozelen opmarking. Want dat do-w toch ieder jaor, op den 25sten december het christusfeest, het karstfeest vieren? Wi’j wet jo neet anders. Daor zit best wal een biezunder verhaal achter.
Nogal lange eleen, nog veurdat Willibrod, Bonifatius en andere evangelisten hier de buurte onveilig maken, vieren wi’j hier in den Achterhook en in heel het Germaanseland, van Franken, Friezen, Saksen, Kanninefaten en wat al neet meer, in dee tied vieren wi’j neet het geboortefeest van Jezus maor het joelfeest. Een zonnewendefeest was dat.
In dee dagen maken de leu in dissen tied van het jaor zich nogal naar um het langer worden van de nachten. Of mo-k zeggen: het korter worden van de dagen? Zol ’t dan toch können gebeuren dat de zunne zich op een kwaoien dag dan helemaols neet meer zol laoten zeene? Ze kump jo iederen dag later op en geet iederen dag eerder weer onder. At e noe ’s verget um weer op te kommen, dan blift jo duuster, wat mot der dan van ons worden? Maor dan kwam toch den dag, dat de zunne, um zo ’t zo maor ’s te zeggen, weerumme kwam. Zo teggen 22, 23 december ko-j dat gewaar worden.
Zee waren daor ton natuurlijk gruwelijk bli’j met en daorumme maken ze grote vure, nog groter as zo’n paosvuur van teggenswoordig, zetten het op een drinken en feestvieren. Het joelfeest.
En ton, ton kwammen de evangelisten naor ons kikkerlandje. De meesten kwammen uut Ierland, want daor in Ierland waren kloosters dee-t mannen daorveur opleiden um ovveral van Jezus te vertellen. Daormet is het veur ons, um het zomaor ’s te zeggen, allemaole begonnen.
Dee evangelisten vonnen dat wi’j heidenen neet good of waren met onze goden: Thor, Wodan, Freija. Dee mosse wi’j maor wegdoon. Ach ja, i’j mochten van eur nog wal wat waekdagen naor dee olde goden neumen: dinsdag, woensdag, donderdag en vri’jdag. Maor daormet mos het af waen.
Nae, wi’j mosten geleuven in de God van het volk Israel met ziene n zönne Jezus.
Ho of dat theologisch allemaole ging, daormet zal ik owleu maor neet meu maken. De praktijk was in het kort: geleuven of de kop deraf. Sommige van de evangglisten hebt dat trouwens zelf ok motten metmaken. Zoas Bonifatius, de vond bi’j Dokkum zien eigen Waterloo. ( Al is ok dat natuurlijk een anachronisme.) Ho dan ok, dee barbaren van de Laege Landen, zoas wi’j eneumd werden, mosten zich bekeren.
Dee zendingsleu hadden het rap in de smiezen, dat het volk van de Laege Landen en umstreken een feest vieren rond het weerkommen van het lech van de zunne. Daor konnen ze wal wat met. Den Jezus den ko-j toch geruste ‘t lech van de wereld neumen? Neet dan? Dom waren ze neet dee zendingsleu. De geboorte van Jezus passen heel good bi’j de geboorte van ’t lech. Of daor de daotum van ons karstfeest, 25 december vandan kump? De geleerden bunt het deraovver ens dat een keizer uut Rome der wat met te maken hef.
Want ene Julius Africanus nen officier in het Romeinse leger, den rond 250 nao Christus laeven en super geleuvig was, bedach zich dat ’t wal ’s good waene kon dat der een gedenkdag kwam van de geboortedag van Jezus. Töt an dee tied worden de geboorte helemaols neet evierd. En hee koppelen dat an 25 december, de geboortedag van Mitras, de god van de onaoverwinnelijke zunne. En ton keizer Constantijn de Grote het christelijk geleuve ging anhangen, zei den dat iederene now het geboortefeest op den 25sten mos gaon vieren. En zo is het ekommen dat wi’j no nog op 25 december ’t karstfeest viert.
Effen tussen deur. Dat is ok de reden dat wi’j het karstfeest an een daotum hebt ekoppeld en Paosen en Pinksteren neet. Dee joodse feesten bunt verbonden met de maonkalender en den verschöf. Net zoas de islamitische feesten as de Ramadan. Dit jaor begon de Ramadan op 6 juni, in 2017 zal dat op 27 mei waene. Dat verschöf. Zo begunt de Ramadan in 2026 op 18 februari. Dat is veur de moslims wal fijn, dan duurt de dag van neet etten en drinken neet zolange.
Dat wi’j de heidense oorsprong nog steeds met ons met draagt zeet wi’j an wa-w rond dee dagen in december allemaole in huus haalt. Een spar um precies te waene. De Germanen versierden de huze met het joelfeest met taekke van naoldbeume, dee bleven greun. Dee taekke mosten de zunne een betjen helpen um weer rap terugge te kommen.
Het verhaal geet ok dat ton onze vriend Bonifatius bezig was de Noord-Europese heidenen töt het christendom te bekeren. Hee zag heidenen dee een eik vereerden. Dat ston ‘m neet an en hee hakken de eik um. Dat veel natuurlijk neet in goeie aerde. En de heidense natuurgoden reageerden hierop deur een jonge spar te laoten greuien uut de wortels van de eik.
Good, dit eeuwenolde symbool van vruchtbaarheid hale wi’j ieder jaor onze huze weer binnen. Zo hebbe wi’j in de kolde wintermaonden, as alle beume kaal bunt, toch wat greuns in huus. Veur zolange dat duurt. Want in januari mo-w heel vake met de stofzuger en vaeger en blik in de weer.
Ok met den boomhebt wi’j van alles edaone um der een christelijk tintje an te gevven. In miene jeugd mochten de gereformeerden nog gin boom in huus halen, dat was maor heidens gedo. Maor as vanzelf gingen dee op den duur toch ok metdoon met karstbeume versieren.
Maor den wier dan wal een christelijk tintje met egevvene. De piek zol de sterre van Bethlehem verbelen en de ballen in den boom wilt ons herinneren an de appel van Adam en Eva met de bosschop: waar ow veur greutsigheid. De keerskes sprekt veur zich: het licht van
Christus.
De katholieken hadden een stal onder ’n boom. Den kump van de heilige Franciscus van Assisi, den had neet allenig wat met voggels waor-t hee met praoten, zo geet ok het verhaal. Hee had wat met alle diere, met de hele natuur. In ons leedbook steed nog een lied van Franciscus. En veur de leuk dee ’t biebelverhaal van de geboorte van Jezus neet laezen konnen, bouwen hee een echten stal met allemaole figuren uut het karstverhaal. Daormet kon hee het karstverhaal aanschouwelijk vertellen. En met den stal kan ik ok weer wat wieter vertellen. Want wat heurt der allemaole bi’j den stal? Ne os en ne ezel. Dee os en ezel komt trouwens uut het olle testament. Jesaja 1:3
Een rund herkent zijn meester,
een ezel kent zijn voederbak,
maar Israël mist elk inzicht,
mijn volk leeft in onwetendheid.
Schööpe van de herders heurt natuurlijk in de stal en Jozef en Maria en het kindeke Jezus natuurlijk. En bi’j ;t verhaal heurt ok de engelen in het veld, anders waren de herders nooit in de stal ewes. En de wiezen uut het oosten en …. Jo en daor gao-w de mist in. Wi’j maakt der vake een zootje ongeraegeld van, allemaol verhalen deur mekare.
De evangelist Lucas hef ‘t ovver de stal, de herders en de engel Mattheus hef ’t ovver de wiezen uut het oosten en ’t huus in Bethlehem. Marcus en Johannes heb ’t nargens ovver wat de geboorte betreft. Wi’j hebt dee twee totaal verschillende ovver de geboorte van Jezus zomaor in mekare evlochten, laot de wiezen ok zomaor in de stal kommen.
Laatst zag ik nog een karststal met daorin ok de karstman, Santa Claus. Gekker kan ’t neet worden. Deur allemaole Amerikaanse invloeden is ‘t der neet völle baeter op eworden.
Den Santa Claus is trouwens nog neet zo old. In Amerika hebt de reclamemakers van Coca Cola zich, midden in de veurige eeuw, bedacht um het olde heiligenverhaal van Sunterklaos dat ze kennen deur dee Nederlandse kolonisten en het Scandinavische verhaal van Joulupukki en zien vrouw, te gebroeken veur de reclame van Coca Cola. Dat deden ze deur een old verhaal van ene Washington Irving uut 1809 as veurbeeld te nemmen. Den beschreef de Scandinavische en Oost-Europese verhalen van heel vrogger. De reclamemakers husselen alls deur mekare en bedachten zich de Santa Claus dee-t wi’j noe kent met rendieren, noordpool, vrouw Claus.
En daor hebbe wi’j het verhaal van teggenswoordig. Misschien nao disse inleiding dan toch nog wat ovver het karstverhaal zelf. Ik denk dat i’jleu de vertaling van het Lucasverhaal al best wal vake eheurd hebt, maor het verhaal van Mattheus misschien wat minder vake.
Dat wol ik ow tenslotte laoten heuren. Riek Beskers hef dat met de warkgroep Dialect en Religie van vrogger het Staring Instituut en no het Ecal, vertaoltd in het Wenters. Ik bun neet uut Wenters, dus ik spraek het een betje met een Aaltens accent.
1 : 18
De geboorte van Jezus genk zo: doo Maria, zien moder, op trouwen stend met Jozef, wees ’t zik oet dat ze, nog veur at ze bi’j-ene ewes wazzen, in ummestände was van den Heiligen Geest.
19. Ummedat Jozef ne netten man was en aer neet te schande maken wol, nam e zik veur umme, zonder dat d’r praot van kommen zol, ’t oet te makene.
20. Doo ’t e dat in ’t zin hadde, kiek: ne engel van den Heer verteunen zik in ne dreum en zae: “Jozef, i’j zönne van David, wes maor neet bange umme Maria, as owwe vrouwe bi’j ow te nemmene, want wat in aer wös, is van den Heiligen Geest.
21. Ze zal ne zönne op de wald brengen en i’j zölt em Jezus neumen; want Hee zal Zien volk vri’j maken van aere slechtigheid.”
22. En dit is allemaole passeerd umme te laoten gebeurn wat den Heer ezeg hef deur den profeet:
23. “Zeet, ne onbeslaopen jonge daerne zal in ummestände kommen en ne zönne kriegen en i’j zölt em Emmanuël neumen.” In unze sprake beteket dat: God met uns.
24. Doo’t Jozef oet den slaop wakker worden, deed e dat zo at den engel em ezeg hadde en nam aer as ziene vrouwe bi’j zik.
25. Hee genk neet met aer nao bedde bes at ze aer kind, ’n jungesken, op de wald ebrach hadde en hee gaf ’t den name Jezus.
1-12
1. Jezus kwam op de wald in Bethlehem, in Judéa, in de dage dat Herodes könnink was. En kiek, in dee tied kwammen d’r oet ’t oosten wiezen nao Jerusalem.
2. Zee vrogen: “Waor is den könnink van de Jödden geboren? In ’t oosten hebbe wi’j ziene steerne zeen staon en bunt ekommene umme em ere te bewiezene.”
3. Doo könnink Herodes dat heurn, was e gans veraltereerd en heel Jerusalem d’r bi’j.
4. Hee reep alle övverpriesters en schriftgeleerden van ’t volk bi’j-ene en vroog aer waor at den Christus geboren worden zol.
5. Ze zaen tegen em: “In Bethlehem, in Judéa; want zo is ’t op eschrevvene deur den profeet:
6. En i-j Bethlehem, in Judéa, i-j bunt lange den minsten neet van de staen van Juda; want bi-j ow zal den leidsman haerkommen, den mien volk Israël heun zal.”
7. Doo hef Herodes stillekes de wiezen eropene umme van aer te vernemmen op wat veur tied precies de steerne zik an de loch hadde laoten zeen.
8. Hee stuurn aer nao Bethlehem hen en zae: “Gaot hen en gaot heel sekuur nao hoo at ’t met dat kind zit en a-j ’t evonnene heb, dan doot mi-j bescheed, dat ik d’r ok hengao en ’t ere bewiezen kanne.”
9. Nao at ze den könnink an eheurd hadden, gengen ze op pad. En kiek, de steerne dee ’t ze in ’t oosten ezene hadden, genk veur aer oet tot at ze stille bleef staon bovven de stae waor ’t kind was.
10. Doo ’t ze de steerne waer zaggen, worden ze onwies bli-j.
11. En doo ze ’t hoes an-in kwammen zaggen ze daor ’t kind met Maria, zien moder; ze velen op de knene en brachten Em ere; ze halen kostbaore dinge veur ’t laer en gavven Em dee: gold, wierook en mirre.
12. In ne dreum worden ze ewaarschouwd umme neet waerumme te gaone nao Herodes. Ze gengen langes ne andern weg waer trugge nao aer land.
Dus d’r waarn gin drie könninge, maor wiezen. Deur de dree geschenken bunt ze al gauw dree wiezen eworden. En later weer könningen dee’t de dree toenmalige bekande welt vertegenwaordigen, Azie, Europa, Afrika. De rest beston ton nog neet in de gedachten van de leu hier.
Zo vertellen Mattheus wieter op het verhaal van Jesaja dat alle volken naor de heilige barg komt veur het onderwies van God, dat alle volken naor Jezus komt veur zien onderwies.
En eigenlijk do-w dat nog steeds, naor ’t karstverhaal kommen umme de vrae te laeren en dat he-w wal neudig ok.
Nao dit verhaal heb ik ok nog een karstverhaal verteld dat heet Willem van Troele.
Na de pauze is het woord aan Hans de Graaf uit Aalten.
Hij sprak dialect, maar zijn verslagje hieronder heeft hij in het Nederlands geschreven.
Eerst vertelde ik van een opmerkelijk voorval op kerstavond 1944 in Aalten.
In 2015 doken namelijk brieven op van zuster Bernardine uit het St. Elisabethklooster in Aalten. In die brieven aan haar zus vertelde ze over de belevenissen in de laatste maanden van de oorlog. Bij de brieven was ook een kaart van een Duitse soldaat. Met zijn kameraden verbleef hij in die tijd in de lagere school naast het klooster. Op kerstavond 1944 klopten ze aan bij het klooster met de vraag of ze de Kerstviering ook mochten bijwonen. Dat mocht. De bevrijding in Aalten kwam met bombardementen. De zusters waren de soldaten van Kerst 1944 al lang vergeten. Vlak voor Kerstmis 1946 bezorgde de post echter een kaart met kerstwensen uit Duitsland. Voor- en achterzijde waren volgeschreven. De afzender was Adalbert Mohn. Hij wilde de zusters nog bedanken voor de mooie kerstavond 1944. Wat was hij ontroerd geweest toen men samen 'Stille nacht, heiige nacht' had gezongen. In het nazibewind mochten de soldaten dat niet meer zingen, aldus de schrijver. Hij had na de oorlog besloten om priester te worden. Misschien kon hij de zusters hiermee blij maken. Adalbert Mohn, zo blijkt uit onderzoek, was zendeling in Peru en Ecuador. Hij overleed in 1987. In Ecuador is een groot kindertehuis naar hem genoemd: 'Casa Adalbert Mohn'. Wat een 'Stille nacht, heilige nacht kan veroorzaken!
Vervolgens vertelde ik over het weer herleven van twee woorden in de media: welbehagen en onbehagen. In een boeiende voordracht zette ik uiteen hoe het kerstwoord 'welbehagen' een sleutel kan zijn om het huidige onbehagen in de samenleving (zich uitend in polarisatie, onvrede en kwetsend taalgebruik) omgebogen kan worden. Want onbehagen is zeer besmettelijk.
Tenslotte heb ik een gedicht voorgedragen van Henk Lettink 'Zekerheden'. Op dit gedicht was het verhaal 'Mien moder' gebaseerd. Op kerstavond komt in het verlaten ouderlijk huis de enig overgebleven zoon er langzaam achter dat hij als moderne mens teveel op 'den mothoop hef egooid' en 'in den graven hef estoekt'.
De foto's kö'j bekieken in 't fotoalbum